Биосоциальная обусловленность соматического развития и двигательные способности некоторых групп студенческой молодежи Польши тема диссертации и автореферата по ВАК РФ 03.00.14, доктор биологических наук Татарчук Йозеф

• Татарчук Йозеф
• доктор биологических наук
• 2002

Оглавление диссертации доктор биологических наук Татарчук Йозеф

ВВЕДЕНИЕ.

Актуальность проблемы.

Цель и задачи исследования.

Научная новизна.

Научная и практическая значимость исследования.

1. СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ПРОБЛЕМЫ.

2. МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ ИССЛЕДОВАНИЙ.

2.1. Общая характеристика обследуемой группы.

2.2. Методы исследований.

2.3. Методы анализа данных.

3. ОСОБЕННОСТИ ТЕЛОСЛОЖЕНИЯ.

3.1. Соматические показатели.

3.2. Пропорции тела.

3.3. Соматические компоненты тела.

3.4. Типы телосложения.

4. ВЛИЯНИЕ СОЦИАЛЬНЫХ ФАКТОРОВ НА ТЕЛОСЛОЖЕНИЕ

4.1. Среда обитания.

4.2. Образование родителей.

4.3. Количество детей в семье.

4.4. Очередность рождения.

4.5. Тип учебного заведения (школы).

4.6. Вид профессиональной деятельности родителей.

4.7. Жилищные условия.

4.8. Влияние бытовых условий на развитие соматических показателей.

5. СВЯЗЬ ФИЗИОЛОГИЧЕСКИХ И СОМАТИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ С РАЗЛИЧНЫМИ ДВИГАТЕЛЬНЫМИ СПОСОБНОСТЯМИ.

6. ВЛИЯНИЕ СОЦИАЛЬНЫХ ФАКТОРОВ НА УРОВЕНЬ БИОЛОГИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ, РАЗМЕРЫ И ФОРМУ ТЕЛА

6.1. Уровень двигательных способностей и физиологических показателей в разных фазах менструального цикла.

7. СЕЗОННАЯ ИЗМЕНЧИВОСТЬ ИССЛЕДУЕМЫХ ФИЗИОЛОГИЧЕСКИХ И ДВИГАТЕЛЬНЫХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ.

8. ДИАГНОСТИЧЕСКОЕ ЗНАЧЕНИЕ ДВИГАТЕЛЬНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ, АНТРОПОМЕТРИЧЕСКИХ И ФИЗИОЛОГИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ ПРИ

ОЦЕНКЕ ПОЛОВОГО ДИМОРФИЗМА.

9. СРАВНИТЕЛЬНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ДВИГАТЕЛЬНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ И СОМАТИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ У СТУДЕНТОВ РАЗНЫХ ПОКОЛЕНИЙ.

10. СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ДВИГАТЕЛЬНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ И НЕКОТОРЫХ СОМАТИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ У СТУДЕНТОВ ВЫСШЕЙ ШКОЛЫ.

11. СТАНДАРТЫ СОМАТИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ

СТУДЕНТОВ I КУРСА ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ВУЗОВ.

Введение диссертации (часть автореферата) на тему «Биосоциальная обусловленность соматического развития и двигательные способности некоторых групп студенческой молодежи Польши»

Актуальность проблемы. Изучение воздействия разнообразных социальных и средовых факторов на морфо-функциональную обусловленность физической активности человека представляет несомненный интерес. Наряду с процессами эволюционных преобразований отмечается все возрастающая роль социальных и экономических факторов на биологические параметры популяций человека.

Особая роль в познании механизма воздействия экзогенных факторов принадлежит антропологии, где физическое состояние человека является мерой этого воздействия, помогая тем самым найти пути выхода из ситуации, опасной для жизнедеятельности человека и общества в целом.

В научных исследованиях вопросов физического воспитания и физической культуры важное место занимает также изучение потенциальных возможностей физического развития молодого поколения, их участия в формировании индивидуальных и популяционных особенностей морфо-функционального статуса, в устранении пагубных последствий неправильного образа жизни, восстановлении жизненного и творческого потенциала и участия в различных реабилитационных процессах.

Существующие представления о том, что состояние уровня биологического развития личности является чувствительным показателем социальных различий (В1еПс1а et а1., 1988), позволяют оценить глубину экономического кризиса, переживаемого Польшей. Возрастает поляризация социальных групп. Экономическое положение рабочего класса и крестьянства значительно ухудшилось, появилась численно большая группа безработных, но в то же время жизненный уровень людей с высшим образованием значительно повысился. Систематически ухудшается состояние здоровья значительной части польского населения, у молодежи, в первую очередь девушек, резко уменьшилась двигательная активность. 5

Все это оказывает негативное влияние на морфо-функциональное развитие молодого поколения. Одновременно отмечается территориальная дифференциация по районам Польши по степени развития детей и молодежи (Ни1ашска & а1., 1997; ЪЫатстук, 1995; МаПш^И, 1995, 1996; ВисИшаИ, 1997; ЬрИешюг, 2000).

В связи с этим представляется актуальным проведения мониторинга процессов роста и развития в Польше.

Объектом исследования послужили материалы исследований студенческой молодежи Зеленогурской Высшей Педагогической Школы в возрасте от 19 до 20 лет, на протяжении всего первого курса обучения.

Предметом исследования являются основные ауксологические характеристики молодежи в конечной фазе взросления в зависимости от территориальной, половой и возрастной принадлежности.

Цель исследования: анализ биосоциальной и средовой обусловленности показателей физического развития, определение взаимосвязей между основными морфологическими параметрами и некоторыми двигательными способностями студенческой молодежи, оценка уровня физической подготовленности и физических возможностей организма в отдельных фазах менструального цикла молодых женщин.

Задачи исследования:

1. Определить состояние некоторых соматических, физиологических и двигательных параметров на заключительных этапах взросления организма молодых женщин и мужчин.

2. Провести анализ влияния ряда социальных факторов на уровень изменчивости исследуемых соматических признаков.

3. Определить уровень полового диморфизма соматических, физиологических и двигательных параметров, состава тканевых компонентов у студентов с различным уровнем физической подготовленности. 6

4. Исследовать и оценить зависимость возраста менархе от телосложения, а также от влияния средовых и социальных факторов.

5. Провести анализ уровня формирования выбранных двигательных и физиологических способностей на разных фазах менструального цикла.

6. Провести анализ двигательных и физиологических признаков у студенток на фоне сезонных ритмов.

7. Провести анализ эпохальной динамики длины и массы тела и некоторых двигательных способностей на протяжении последних 25 лет.

8. Дать сравнительную характеристику соматической структуры и двигательной подготовленности молодежи Высшей Педагогической Школы г. Зелена Гура и других вузов Польши.

9. Разработать стандарты развития некоторых показателей телосложения, у поступающих в педагогические вузы.

Рабочей гипотезой, которой руководствовался автор, послужили представления о единстве морфологической структуры человеческого тела и функциональных особенностей организма в различные периоды жизнедеятельности и о зависимости морфо-функционального статуса, в целом, от уровня социального благополучия.

Методологическая база строится на комплексном анализе морфо-функционального статуса и двигательных способностей изучаемых групп в зависимости от воздействия социальных и средовых факторов, а также в использовании оптимальных методов анализа данных, способствующих объективности результатов исследования и их содержательной интерпретации.

Достоверность результатов исследования обусловлена строгим следованием методике антропометрического обследования, при котором все измерения выполнялись только автором работы, а также адекватностью методов анализа данных задачам исследования. 7

Научная новизна. Представленные в работе результаты формирования двигательных способностей в зависимости от биосоциальных и средовых факторов с учетом половой принадлежности, сезонной изменчивости, секулярного тренда, представлены в ранжированном по степени воздействия, наиболее простом для интерпретации и использования виде.

До настоящего времени исследования в регионе Средней Одры носили фрагментарный характер, исключением являлись продольные исследования студенток одного и того же вуза, выполненные автором в 19791983 гг. В связи с этим, полученные в ходе настоящего исследования результаты восполняют пробел в наших знаниях о морфо-функциональном и двигательном развития молодежи этого региона.

В представленной диссертационной работе на обширном материале проанализировано влияние различных факторов на сроки наступления менархе у девушек Западной Польши, а также проведено исследование двигательных возможностей женщин в зависимости от уровня физической подготовки и на фоне менструального цикла. Ранее такого рода исследования проводились исключительно редко.

По итогам исследования студентов педагогических вузов Польши, были разработаны нормативы развития для молодежи. Все это позволило произвести научную оценку уровня биологического развития выпускников средних школ и абитуриентов педагогических вузов Польши.

Несмотря на постоянно расширяющиеся границы наших знаний о функционировании и жизнедеятельности человека, до сих пор в полной мере неизвестны потенциальные возможности человеческого организма. В ходе эволюции, человек сформировался как высоко организованная биологическая система, в значительной мере более открытая, по сравнению с другими видами животного мира, а значит теснее связанная с окружающей средой, в значительной степени им же и преобразованной. 8

В результате, в условиях современной цивилизации, граница чувствительности человека на различные, исходящие из окружающей среды, раздражители понижается, а адаптационные возможности по отношению к изменяющимся в нарастающем темпе условиям обитания имеют ограниченное значение. Все это объясняет не утихающий интерес к проблемам экологии человека, расширение фронта исследований по изучению причин определяющих уровень физической подготовленности и биологического развития. И хотя такие исследования имеют долгую, более чем столетнюю традицию, проведение их в новых условиях дают нам новую информацию, необходимую как для науки, так и для практики.

Научная и практическая значимость исследования. Теоретическое значение работы связано с выявлением основных закономерностей морфо-функциональной дифференциации студенческой молодежи, формирования и развития двигательных способностей в зависимости от воздействия многообразных социальных факторов и их взаимодействие с эндогенными факторами определяющими индивидуальное и групповое многообразие физических особенностей человека.

Постоянный мониторинг над биологическим статусом молодого поколения поляков обусловлен решением важных практических задач, связанных с оценкой физического развития, двигательных способностей, а также изучением взаимозависимостей структуры и функции организма.

Решению всех этих проблем посвящено настоящее исследование автора. Полученные в нем результаты используются в различного рода организационных мероприятиях в педагогике, здравоохранении, спорте и других областях. Они служат основой для разработки экспертиз биологического состояния популяции, региональных нормативов. Они могут также использоваться в качестве стандартов при производстве различного оборудования и предметов личного пользования. Результаты 9 исследования уже широко применяются в педагогической практике при планировании физических нагрузок учащейся молодежи.

Также представляются важными результаты анализа вариабельности двигательных способностей в отдельных фазах менструального цикла, как маркера физического состояния молодых женщин в зависимости от различных стрессовых состояний, связанных с обучением (например, экзаменационная сессия).

10

Заключение диссертации по теме «Антропология», Татарчук Йозеф

421 ВЫВОДЫ

Кратко резюмируя итоги исследования, можно сделать ряд конкретных выводов:

1. Обследование показало, что длина и масса тела студентов I курса Зелёногурской ВПШ выше средних значений, характерных для польской молодежи. Половые различия в телосложении обусловлены значительно большей длиной и массой тела у юношей, у девушек больше только ширина таза и обхват бедра, а также все жировые складки.

2. При сравнении учащихся из высших педагогических школ Польши, оказалось, что зелёногурские студентки имеют самые большие тотальные размеры тела. Тем не менее, по индексу Рорера, они относятся к категории «стройных». Студенты также имеют стройную фигуру, среднюю полноту, крепкое телосложение.

3. Половые различия в пропорциях скелета, в первую очередь, обусловлены большей шириной таза у девушек и плеч у юношей. Различия между полами по соматотипологическом составу (по схеме Хит-Картер) обусловлены более высокими оценками эндоморфии у девушек, и мезоморфии у юношей. По схеме Банке тип I наиболее часто встречается у студентов обоего пола, реже всего - тип Н. Вероятно, определенные соматические качества студентов являются результатом предварительного отбора при выборе специальности.

4. Анализ силы влияния социально-экономических факторов на морфо-функциональные особенности показал, что реакция отдельных признаков на один и тот же комплекс раздражителей различен. По уровню экосенситивности наиболее чувствительными являются

422 обхватные размеры, жировые складки и масса тела у юношей, а наименее - размеры скелета.

5. Длительное воздействие комплекса социальных факторов ведет к преобразованию модели телосложения. Можно предположить, что в обследуемых группах студенческой молодежи отразились типичные для западных стран тенденция к усилению долихоморфии, как результат совместного действия биологических и социальных причин.

6. Анализ взаимосвязи функциональных и морфологических показателей показал ведущую роль длины тела в результативности тестов на скорость и прыгучесть у юношей, и силу, мощность и прыгучесть - у девушек. Масса тела, в первую очередь, определяет силу. Отрицательные связи выявлены между длиной и массой тела с одной стороны и выносливостью с другой. Отрицательная корреляция массы тела и количества жира с большинством двигательных качеств, является веским аргументом против их увеличения, особенно в период роста и развития.

7. Средний возраст наступления менархе для всех обследуемых студенток Зеленогурской ВПШ составляет 13,24 лет и варьирует от 13,02 лет в контрольной группе до 13,63 лет в группе волейболисток. Среди обследуемых 17,2% отнесены к рано созревающим, 13,5% - к поздно созревающим. Возраст появления менархе у будущих учительниц дифференцировался в соответствие с социально-экономическим статусом. Студентки, родившиеся от первой беременности, и имеющие отцов с высшим и средним специальным образованием, созревают раньше, чем их подруги, рожденные от третьей и дальнейших беременностей, или дочери отцов с начальным образованием.

8. Лучшие функциональные показатели на протяжении полного менструального цикла у молодых женщин, профессионально не

423 занимающихся спортом, наблюдаются в фолликулярной и послеовуляторной фазе. Самые низкие результаты в функциональных тестах отмечены в фазе кровотечения. Лучшие показатели жизненной емкости легких наблюдались в фолликулярной фазе, самые высокая частота пульса и систолическое давление - в послеовуляторной фазе, а максимум диастолического давления - в фазе кровотечения.

9. За период с 1976 по 2000 гг. не произошло значительного увеличение длины и массы тела. Двигательные качества за этот же период выявили небольшой регресс у юношей и улучшение у девушек. Очевидно, что годы социально-экономического кризиса в Польше, и связанные с ним трудности в финансировании школ, повлекшие сокращение дополнительных занятий физкультурой и спортом, неблагоприятно отразились на состоянии двигательных способностей молодых мужчин. На девушек, более устойчивых по отношению воздействия неблагоприятных условий, падение жизненных стандартов не оказало влияния в такой степени, как на юношей.

10. Процессы микроэволюционных преобразований, проявляющиеся в эпохальной трансформации морфо-функционального статуса популяции, в региональных различиях стандартов физического развития требуют постоянного мониторинга биологического состояния населения, и в первую очередь, городского, где сосредоточен основной генетический потенциал нации.

424

ЗАКЛЮЧЕНИЕ

В ходе исследования локальной группы польской молодежи автор стремился показать, что, несмотря на всю сложность онтогенетических преобразований в период окончания продольного роста и достижения дефинитивного уровня всех скелетных размеров существуют разнообразные пути коррекции и положительного развития морфологических и функциональных показателей. В течение года постоянного наблюдения над студентами I курса Зелёногурской ВПШ была наглядно показана возможность изменения уровня соматического развития и двигательных качеств. Большую роль в этом процессе играют стартовые возможности организма, обусловленные не только наследственными задатками, но и всем комплексом условий внешней среды, в рамках который реализуется уникальная программа роста и развития.

В работе особое внимание уделялось изучению важнейших социальных и демографических показателей и их роли в обусловленности всего морфо-функционального статуса. Была выявлена своеобразная иерархия социальных факторов по степени влияния на уровень физического развития. Специфика и характер исследования позволили произвести анализ физических возможностей девушек по фазам менструального цикла. Ранее такие исследования проводились, в основном, для решения практических задач профессионального спорта с целью подведения спортсменок к достижению максимального спортивного результата. Наши данные позволили выявить закономерности изменчивости физического статуса на протяжении всего менструального цикла у девушек, представляющих выборку из обычной популяции.

Кроме этого, в ходе годичного мониторинга были отмечены характерные изменения в величине антропометрических и двигательных

419 показателей в зависимости от уровня физических и психологических нагрузок, обусловленных адаптацией к новому укладу жизни (поступление на учебу, экзаменационная сессия, каникулы и т.д.), а для большей части студентов и проживанием вдали от дома. Все эти данные показали возможные пути воздействия на процессы трансформации структурных особенностей молодого организма, с учетом специфики выбранной профессии педагога, призванной, в том числе, служить наглядным примером для будущих подопечных в выработке устойчивого навыка ведения здорового образа жизни. Для современной молодежи новый стиль жизни во многом ассоциируется со стройной фигурой, которая невозможна без оптимальной двигательной активности и рационального питания.

Надежность полученных результатов внутригруппового анализа значительно повышается при их сравнении на более широком межгрупповом фоне. В связи с этим представляют интерес данные сравнительного анализа соматических особенностей студентов из различных вузов Польши. Очевидно, что полученные на нашем материале результаты отражают общие для Польши тенденции, хотя и отмечаются свойственные для нашей группы локальные морфологические особенности. В целом, оценивая результаты проделанной работы, автор хотел бы особо подчеркнуть, что они отражают биологический статус отдельно взятой локальной группы. Для большей полноты картины изменчивости необходимо дальнейшее углубленное, в течение всего периода обучения в вузе, изучение всех рассматриваемых в настоящей работе процессов. Кроме того, аналогичные исследования должны проводится на постоянной основе во всех регионах Польши с учетом антропологических особенностей проживающего там населения. Все это позволит получить бесценный материал о динамике изменения физического типа

420 населения, предупредить о возможных негативных процессах, столь вероятных в период сложных социальных преобразований в современной Польше, а также решить важные практические вопросы разработки стандартов физического развития детей и молодежи, необходимых в повседневной деятельности врачей, педагогов, психологов, специалистов спорта.

Список литературы диссертационного исследования доктор биологических наук Татарчук Йозеф, 2002 год

1. Achtel A. Prôba oceny sprawnosci fizycznej studentek Akademii Techniczo Rolniczej w Bydgoszczy w latach 1970, 75, 80 // Zeszyty Naukowe. - ATR w Bydgoszczy, 1984. - № 114.

2. Arska-Kotlinska M., Drozdowski Z. Prôba kompleksowego ujçcia typu dymorfizmu plciowego cech opisowych // Rocz. Nauk. AWF Poznan, 1983. -№32.

3. Arska-Kotlinska M., Bartz J. Wybrane zagadnienia statystyki dla studiuj^cych wychowanie fizyczne // Skrypty. AWF Poznan, 1989. - № 85

4. Asienkiewicz R., Tatarczuk J. Tendencje zmian sprawnosci fizycznej studentôw WSP w Zielonej Gôrze w okresie dwudziestolecia // Kultura fizyczna, sport, turystyka w nowych warunkach rozwoju krajôw WNP. -Minsk, 1999.

5. Asienkiewicz R., Tatarczuk J., Malinowski A. Poziom rozwoju fizycznego i zdolnosci motorycznych mlodziezy WSP w Zielonej Gorze w swietle wybranych czynnikôw. (praca w druku).

6. Astrand P. О. Sexual dimorphism in exercies and sport // Human sexual dimorphism: Simposia of the Society for the Study of Human Biology, (eds). 1985

7. Ямпольская Ю.А. Акцелерация роста и развития подрастающего поколения // Акцелерация развития и состояние здоровья детей и подростков (Научный обзор) / Под ред. С.М. Громбаха. М., 1980. - С. 5-21.

8. Ямпольская Ю.А. Тенденции физического развития девочек Москвы в последние два десятилетия и их прогноз на ближайшие годы // Гигиена и санитария. 1986. - № 9. - С.24-28.

9. Ямпольская Ю.А. Физическое развитие школьников жителей крупного мегаполиса в последние десятилетия: состояние, тенденции, прогноз, методика скрининг-оценки: Автореф. дис. докт. биол. наук. - М., 2000. -76 с.

10. Badtke Е. Proba oceny sprawnosci fizycznej studentow rozpoczynaj^cych studia w Wyzszej Szkole Pedagogicznej w Bydgoszczy w roku akademickim 1985/1986 // Biospoleczne podstawy aktywnosci fizycznej czlowieka. WSP Bydgoszcz, 1991.

11. Bale P., Davies I. Effect of menstruation and contraceptive pill on the performance of physical education students // Brit. Med. i Sport. 1983. - Vol. 17.-P. 46-50.

12. Baranski S., Kwarecki K., Szmigielski S. Wspolczesne zagadnienia chronologii ze szczegolnym uwzgl^dnieniem aspektow cytologicznych // Medycyna lotnicza. Warszawa, 1972. - Z. 38. - S.15-30.

13. Валыпик Й.А., Волянский H., Ковальска И. Зависимость между временем года, menarche, общественным положением и географической средой // Вопросы антропологии. 1964. - Вып. 17. - С. 21-33.

14. Bayley N. Comparisons of mental and motor test scores for ages 1-15 months by sex, birth oreder, race, geographical location, and education of parents // Child. Develpm. 1965. - Vol. 36. - № 2. - P. 379-411.426

15. Beunen G., Malina P., Ostyn M., Reusan R., Simns J., Van Gerven D. Fatness, growth and motor fitness of Belgian boys 12 through 20 years of age // Am. J. Hum. Biol. 1983. - Vol. 55. - P. 559-613.

16. Bialke K., Jurkiewicz W. Charakterystyka budowy somatycznej studentow I roku Politechniki Gdanskiej w roku akademickim 1980/1981 // Kultura fizyczna studentow / red. K. Obodynski. Rzeszow, 1983.

17. Bielicki T. Rozwarstwienie spoleczne wspolczesnej ludnosci Polski. Analiza wysokosci ciala poborowych w roku 1957 // Przegl. Antrop. 1981. -Vol. 47. - № 2. - P. 237-259.

18. Bielicki T., Waliszko A., Hulanicka B., Kotlarz K. Social dass gradientes in menarche age in Poland // Am. J. Hum. Biol. 1986. - Vol. 13. - № 1. - P. 1-11.

19. Bielicki T., Welon Z., Waliszko A. Zmiany w rozwoju fizycznym mlodziezy w Polsce w okresie 1955-1978 // Zaklad Antropologii. PAN Wroclaw, 1981.

20. Bielicki T., Welon Z., Zukowski W. Problem nierownosci biologicznej warstw spolecznych // Mat. i Pr. Antrop. Wroclaw, 1988. - 109.

21. Bielicki T., Waliszko A., Gorny S., Kubica J. Wysokosc i wzgl^dny ci^zar ciala poborowych polskich w dziesi^cioleciu 1976-1986. Zmiany sekularne i gradient urbanizacyjny // Przeg. Antrop. 1990. - Vol. 54. -P. 1-2.

22. Bielicki T., Waliszko A. Urbanization dependent grdients in stature among Polisch conscripts in 1976 and 1986 // Am. J. Hum. Biol. 3, 419-424.

23. Bielicki T. Nierownosci spoleczne w ocenie antropologa // Biuletyn Pan Nauka Polska, 1992. -Z. 15-20.

24. Bielicki T. Nierownosci spoleczne w Polsce w ocenie antropologa // Nauka Polska. 1992. - № 3. - Z. 3-18.

25. Bielicki T., Szklarska A., Welon Z., Brajczewski Cz. Nierownosci spoleczne w Polsce: antropologiczne badania poborowych w trzydziestoleciu 1965-1995 // Zakladu Antropologii. PAN Wroclaw, 1997.1. All

26. Bocheñska Z. Zmiany w rozwoju osobniczym czlowieka w swietle trendów sekularnych i róznic spolecznych // Prace Antrop. WSWF Kraków, 1972.-№5.

27. Bocheñska Z. Zmiany w rozwoju osobniczym czlowieka w swietle trendów sekularnych i róznic spolecznych // Prace Monograficzne. WSWF, Kraków. - 1978. - № 5.

28. Bogdanowicz I. Wlasciwosci rozwojowe wieku dzieci^cego // Podr^cznik propedeutyki. Warszawa, 1962.

29. Bogucki J. Nowa typologia pogody dla analizy biometeorologicznych podstaw rytmów biologicznych // Monografie AWF. Poznañ, 1967. - № 21.

30. Boldsen J.L. Season of birth and age at menarche // J. biosoc. Sci. 1992. -Vol. 3.-P. 256-269.

31. Borowska A., Bogusz R. Analiza i porównanie wyników testu Pilicza jako proba oceny sprawnosci fizycznej studentek I roku Politechniki Sl^skiej w Gliwicach w latach 1979 // Kultura fizyczna mlodziezy akademickiej. 1985. -Z. 11.

32. Boryslawski K., Kurlej W. Proba oceny kompensacyjnego rozwoju noworodków pierworodnych w wieku niemowl^cym // Mater. i Prace Antrop. -1984.-№. 105.

33. Boryslawski K. Srodowiskowe uwarunkowania rozwoju dzieci i mlodziezy dolnosl^skiej w latach 1986 1990 // Mater. i Prace Antrop. - 1988.- №. 109.r

34. Boryslawski K. Srodowiskowe uwarunkowania rozwoju dzieci i mlodziezy dolnosl^skiej w latach 1986 -1990 // Mater. i Praca Antrop. 1998.- №. 109.

35. Braudel F. Historia i trwanie. Warszawa, 1971.

36. Brozek J., Wolanski N. Zmiany z wiekiem oraz roznice plciowe skladnikow ciala w okresie dzieci^cym i mlodziezowym // Wychowanie Fizyczne i Sport. Warszawa, 1996. - Т. X. - № 3 .

37. Brzezinski Z.J. Warunki spoleczno bytowe a rozwoj somatyczny chlopcow // Mat. i Pr. Antrop. 1964. - № 68.

38. Buchwald W. Wiek menarche u dziewcz^t wiejskich z terenu Polski polnocnej // Zmiennosc biologiczna czlowieka. РТА Krakow, 1997. - Vol. 4. -S. 13-19.

39. Bukszynski W., Charzewski I. Spoleczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich. Studia i Monografie ASF: Warszawa, 1999.

40. Bukszynski W., Malinowski A. Zroznicowanie wysokosci i masy ciala dzieci wojewodztwa gdanskiego w zaleznosci od wielkosci osrodka zamieszkania i kolejnosci urodzenia. 1999.

41. Burkhard K., Lamers H., Onichimowska D., Poniatowska T. Wydolnosc fizyczna zawodniczek w roznych okresach cyklu miesi^czkowego. WFiS, 1970.-№3.-S. 68-78.

42. Carter J. Е. L. Somatotypes of college football players // The Research Quarterly. 1967. - № 3.

43. Carter J. E. L. The somatotypes of atheletes a review Human Biolog.4291970.

44. Carter J. E. L. The contributions of somatotyping to kinautropometry // Kinanthropometry II. International Series on Sport Scencies, University Park Press, Baltimore. - 1980.

45. Carter J. E. L, Heath B. Somatotyping development and aplications. -Cambridge Uniwersity Prerss, 1990.

46. Chamski J., Glaz A., Kuzmicka S. Somatotype charcteristics of elite european wrestlers // Biology of Sport. 1991. - № 4.

47. Chanina K. P. Opredieljenje sostawa tiela czelowieka po udielnomu wiesu // Woprosy Antropologii. 1962. - Wyp. 10. - S. 77-84.

48. Charzewski J. Spoleczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich. Poznan: Studia i Monografie AWF, 1981.

49. Charzewski I. Spoleczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich. Warszawa: Studia Monograficzne AWF, 1984.

50. Charzewski I., Laska-Mierzejewska T., Piechaczek H., Lukaszewska L., Lewandowska J. Wiek menarchy dziewcz^t warszawskich w 1986 roku // Wych. Fiz. i Sport. 1989. - № 3.

51. Charzewski J., Bielicki T. Uwarstwienie spoleczne ludnosci Warszawy; analiza wysokosci ciala i tempa dojrzewanie chlopcôw 13-14 letnich // Wych. Fiz. i Sport. 1990. - № 1. s. 3-20.

52. Charzewski I., Laska-Mierzejewska T., Piechaczek H., Lukaszewska L. Wiek menarche dziewczat warszawskich w (1976-1986) roku // Wych. Fiz. i Sport. 1991. - № 2. - S. 15-29.

53. Charzewski I., Przewçda R. Niektore spoleczne uwarunkowania rozwoju fizycznego i sprawnosci polskich dzieci // Rozwôj sprawnosci i wydolnosci fizycznej dzieci i mlodziezy. Zdrowie i Kultura Fizyczna, 1992. - S. 36-50.

54. Chrominski Z. Wiek biologiczny a sprawnosc fizyczna uczniôw w wieku 10-19 lat. WSiP Warszawa, 1981.

55. Chrzanowska M. Biologiczne i spoleczno-ekonomiczne determinanty430rozwoju podskórnej tkanki tiuszczowej u dzieci i mlodziezy. AWF Kraków, 1992.-49 s.

56. Chrzanowska M. Niektóre epidemiologiczne i spoleczno-kulturowe aspekty nadwagi i otylosci na przykladzie populacji doroslych z regionu Polski pohidniowo- wschodniej // Spoleczne kontrasty w stanie zdrowia Polaków. -AWF Warszawa, 1998.

57. Chlebicka E. Zaleznosc cech somatometrycznych i motorycznych u studentów // Materialy z V seminarium „Przyrodnicze podstawy wychowania fizycznego i sportu w uczelniach technicznych". Koszalin: WSJ w Koszalinie, Zeszyty Naukowe, 1987. - № 11.

58. Chlebicka E. Analiza zmian w rozwoju cech somatycznych i motorycznych mlodziezy akademickiej zbadanych w odst^pie 10 lat // Przegl^d Antropologiczny. 1988. - T. LIX. - Z. 1-2.

59. Ciesla E. Zwi^zki zdolnosci motorycznych z wybranymi cechami somatycznymi u chlopców w wieku 7-19 lat // Scripta Periodica. Akademia Medyczna w Bydgoszczy, 2000. - Vol.III. - Suppl.1/2.

60. Cieslik J., Drozdowska M., Malino wski A. Zjawiska rozwoju biologicznego czlowieka // Antropología / Red.: A. Malinowski, J. Strzalko. -PWN, Warszawa, 1985.

61. Cieslik J., Drozdowska M., Malinowski A. Rozwój cech morfologicznych i proporcji ciala // Antropología / Red.: A. Malinowski, J. Strzalko. PWN, Warszawa, 1985 b.

62. Cleland J., Rodrigeuz G. The effect of parental education on marital fertiliti in developing countries // Population Studies. 1988. - № 42.

63. Соловьева B.C. Появление первой менструации в зависимости от времени года // Вопросы антропологии. 1966. - Вып. 22. - С. 43-62.

64. Council of Europe Committe for The Development of Sport. Eurofit, Rome, 1988.

65. Cowgill G.R. A formula of estimating the specific gravity of humen body431with a consideration of its possible usses // Amer. J. Clin.Natur. 1957. - № 6. -P. 601-611.

66. Cseffalvay T. Von Zyklus abhä-ngige Leistung sfahigkeit der Frau und die Transponierung der Menstruation // Ed.u Sport. 1966. - № 1.

67. Czaplicki Z. Rozwój fizyczny i sprawnosc motoryczna mlodziezy akademickiej WSP w Olsztynie // Wartosé biologiczna oraz sprawnosc fizyczna mlodziezy akademickiej / Red.: Tatarczuk J., Asienkiewicz R. WSP Zielona Góra, 2000.

68. Czapska M. Uwagi o okresowej wydolnosci organizmu kobiet // Roczniki Naukowe. WSWF Poznan, 1966. - № 8.

69. Czarnecki Z. J. Przyszlosc i historia. Lublin, 1981. Czerka B., Czajka S. Jednoimienna analiza wariancji día doswiadczeñ czynnikowych // Rocz.AR. Seria: Algorytmy biometryczne i statystyczne. -1981.-Z. 10.r

70. Cwirko-Godycki M., Drozdowski Z. Antropología w zakresié studiów wychowania fizycznego. Podr^czniki WSWF w Poznaniu, 1967. - № 3.r

71. Cwirko-Godycki M., Drozdowski Z. Antropología w zakresie studiów wychowania fizycznego. Warszawa-Poznañ, 1978.

72. Danker-Hopfe H. Menarcheal age in Europe // Yearb. Phys. Anthropol. -1986. Vol. 29. - Suppl. 7. - P. 81-112.

73. Dan A.J., Lewis L. (Eds.) Menstrual Health in Women's Life. Univ. Illinois Press, 1992. - 301 p.

74. Daugherty C., Jones A. The determinants of birth weight // Am. J. Obst. Gyn. 1982.-№ 144.

75. Demel M., Pilicz S. Rozwój i sprawnosé mlodziezy akademickiej. Przekroje porównawcze 1954-1964. Warszawa, 1966.

76. Demel M. Szkice krytyczne o kulturze fizycznej // Sport i Turystyka. -Warszawa, 1973.432

77. Demel M. Pedagogika zdrowia. WSiP, Warszawa, 1980.

78. Demel M. trzech wersjach wychowania fizycznego. Proba uj^cia komplementarnego // Wych. Fiz. i Sport. 1992. - № 2.

79. Demoulin F. Secular trend in France // Secular Growth Changes in Europe / Ed: B.E. Bodzsar and C. Susanne. Budapest: Eotvos Univ. Press, 1998. - P. 109-134.

80. Denisiuk L. Badania nad wartosci^ niektorych prob sprawnosci fizycznej // Wych.Fiz. i Sport. 1961. - T.5.

81. Denisiuk L. Tempo rozwoju cech motorycznych dzieci i mlodziezy szkolnej // Sport Wyczynowy. 1968. - № 14. - S. 2-3.

82. Denisiuk L. Metody oceny sprawnosci fizycznej // Wych. Fiz. i Sport. -1969. -№3.

83. Denisiuk L., Milicerowa M. Rozwöj sprawnosci motorycznej dzieci i mlodziezy w wieku szkolnym. Warszawa, 1969.

84. Denisuk L. Z badan nad sprawnosci^. motoryczna dzieci i mlodziezy. -WFiUS, 1974.-№4.

85. Denisiuk L. Tabele punktacji sprawnosci fizycznej. PZWS, Warszawa,1975.

86. Дерябин B.E. Морфологическая типология телосложения мужчин и женщин: Дис. докт. биол. наук. М., 1993. - 513 с.

87. Дерябин В.Е. Многомерные биометрические методы для антропологов. М., 2001. - 312 с. - Деп. В ВИНИТИ 10.01.01. № 37.

88. Dobrzanski Т. Medycyna wychowania fizycznego i sportu. Wybrane zagadnienia // Sport i Turystyka. Warszawa, 1989.

89. Дорожнова К.П. Роль социальных и биологических факторов в развитии ребенка. М., 1983. - 159 с.

90. Döring G. К. Kiemdrüsen funktonen und destungssport bei der Frau // Deutsche Medizinische Wochenschrift. 1963. - № 88. - S. 36.

91. Drozdowski S. Uwagi metodyczne w sprawie badan skocznosci. //433

92. Roczniki Naukowe. WSWF Poznan, 1965. - Z. 10.

93. Drozdowski S. Zmiennosc wydolnosci studentow wychowania fizycznego w cyklu czteroletnich studiow // Rocz. Nauk. AWF Poznan, 1976. - Z. 25

94. Drozdowski S. Okresowe zmiany skocznosci w zespole studiuj^cych wychowanie fizyczne // IV Sympozium Chronologii. AWF Poznan, 1978. -№ 106.

95. Drozdowski S. Rytm wybranych cech sprawnosci fizycznej w czasie czteroletnich studiow wychowania fizycznego. AWF Poznan, 1980.

96. Drozdowski S. Budowa ciala i sprawnosc fizyczna mlodziezy szkol ponadpodstawowych // Dodatnie i ujemne aspekty aktywnosci ruchowej / Red.: T. Mieczkowski. Uniwersytet Szczecinski, Szczecin, 2001.

97. Drozdowski Z. Uwagi o wynikach poznanskich badan sezonowego rozkladu wynikow sportowych. Podr^cz. Skrypty WSWF w Poznaniu, 1971. — № 36.

98. Drozdowski Z. Rytm biologiczny w wychowaniu fizycznym i w sporcie // Podr^cz. AWF, Warszawa-Poznan, 1973. - Nr 14.

99. Drozdowski Z. O potrzebie konstruowania regionalnych norm rozwoju fizycznego i sprawnosci fizycznej. Monografie AWF, Poznan, 1975. - Nr 59.

100. Drozdowski Z. Biologiczny rozwoj cztowieka // Skrypty. AWF Poznan, 1977.-Nr 102.

101. Drozdowski Z. Antropologia sportowa. Poznan, 1979.

102. Drozdowski Z. Dymorfizm plciowy i jego przejawy w sporcie. -Monogrfie AWF Poznan, 1980. Nr 140.

103. Drozdowski Z. Antropometria w wychowaniu fizycznym // Podr^czniki. -AWF Poznan, 1982. Nr 24.

104. Drozdowski Z. Antropologia a rehabilitacja ruchowa. Monografie AWF, Poznan, 1984. - Nr 25.

105. Drozdowski Z. Antropologia sportowa. Poznan, 1984.434

106. Drozdowski Z. Rytm biologiczny w wychowaniu fizycznym i w sporcie. Warszawa-Poznañ, 1984. - S. 20-24.

107. Drozdowski Z. Antropología a rekreacja fizyczna. Monografie AWF Poznan, 1986.-Nr 26.

108. Drozdowski Z. Wskazówki do cwiczeñ antropometrycznych w zakresie studiów wychowania fizycznego // Skrypty. AWF Poznan, 1987. - Nr 10.

109. Drozdowski Z. Antropometría w wychowaniu fizycznym. AWF Poznan, 1987.-№24.

110. Drozdowski Z. Antropología dla nauczycieli wychowania fizycznego // Podr^cz. AWF Poznan, 1988. - Nr 37.

111. Drozdowski Z. Szkice o antropologii // Kultura fizyczna. AWF Poznañ,1989.

112. Drozdowski Z. Antropometría w wychowaniu fizycznym. AWF Poznan, 1998.

113. Dutkiewicz W. Poziom rozwoju biologicznego i sprawnosci ruchowej dzieci w wieku 8-15 lat w nawi^zaniu do warunków socjalno-bytowych i warunków pracy szkoly // Roczniki Naukowe. AWF Kraków, 1975. - T. 13. -S. 35-68.

114. Dutkiewicz W. Zmiany w procesach rozwoju biologicznego i sprawnosci fizycznej mlodziezy w swietle poprawy warunków bytowych. WSP Kielce, 1985.

115. Dzierzykray-Rogalski T. Rytmy i antyrytmy w zyciu czlowieka. -Warszawa, 1986.

116. Dziubiñski Z. Cinglóse i zmiana studenckiej kultury fizycznej // Dodatnie i ujemne aspekty aktywnosci ruchowej, Instytut Kultury Fizycznej. -Uniwersytet Szczeciñski, 2001. Cz. 1.

117. Eiben O. Ujszulottek testmereterol // Anthrop. Kozlemenyek. 1960. - T. 4 (1-2). - S. 33-46.435

118. Elandt Т. Statystyka matematyczna w zastosowaniu do doswiadczalnictwa rolniczego. Warszawa, 1964.

119. Engle E.T., Shelesnyak M.C. First menstruation and subsequent menstrual cycles of pubertal girls // Hum. Biol. 1934. - Vol. 6. - № 3. - P. 342-356.

120. Eveleth Ph.B. Assessment of age at menarche // The Cambridge Encyclopedia of Human Growth and Development / Ed.: S.J. Ulijaszek, F.E. Johnston, M.A. Preece. Cambridge: Cambridge Univ. Press, 1998. - P. 62.

121. Ferris E. Kobieta i wspolczesny sport aspekty medyczne // Sport wyczynowy. - 1981. -Nr 11.

122. Frish R.E., Revelle R. Height and weight at menarche and a hypothesis of critical body weights and adolescent events // Science. 1970. - Vol. 169. - P. 397-398.

123. Gibinski K. Zdrowie spoleczne i uwarunkowania, perspektywy i rola nauk medycznych // Nauka Polska PAN. Ossolineum, Warszawa, 1986. - № 3-4. -S. 161-180.

124. Gilewicz Z. Teoria wychowania fizycznego. SiT Warszawa, 1964.

125. Godina E.Z. Secular changes in Russia and the former Soviet Union // Secular Growth Changes in Europe / Eds. E. Bodzsar and C. Susanne. -Budapest: Eotvos Univ. Press, 1998. -P.351-367.

126. Година Е.З., Задорожная Л.В. Сезонность менархе: биосоциальные аспекты // Вопросы антропологии. 1995. - Вып. 88. - С. 20-38.

127. Godycki М. Zarys antropometrii. PWN Warszawa, 1956.

128. Goldstein H. Factors influencing the height of secen year old children -results of the National Child Development Study // Hum. Biol. 1971. - № 43. - P. 92.436

129. Gol^b S. Poziom rozwoju morfologicznego i sprawnosci ruchowej dzieci w zaleznosci od wybranych czynnikow rodzicielskich. Zeszyty Naukowe AWF, Krakow, 1979. - Nr 19.

130. Gol^biowska M., Grabowska J., Luczak В., Chlebna-Sokol D., Stanczyk A. Wplyw ksztalcenia zawodowego na rozwoj fizyczny dziewcz^t // Przegl^d Antropologiczny. Poznan, 1987. - T. 53. - Z.l-2.

131. Graham E., Stewart M., and Ward P. Seasonal cyclicity: effect of daylight/darkness on the menstrual cycle // Menstrual Health in Women's Life / Ed.: A.J. Dan and L. Lewis. Univ. Illinois Press, 1992. - P. 254-260.

132. Тромбах C.M. (ред.) Акцелерация развития и состояние здоровья детей и подростков. Научный обзор. М., 1980. - 59 с.

133. Gronkiewicz L. Roznice spoleczne w cechach biologicznych ludnosci Polski // Monografie Zakladu Antropologii. PAN Wroclaw, 1996.

134. Grzesiak J. Porownawcza charakterystyka sprawnosci fizycznej studentow z Zielonej Gory i innych srodowisk akademickich // Dodatne i ujemne aspekty aktywnosci ruchowej. (cz. II), Uniwersytet Szczecinski.

135. Guilford I.P. Statystyka w psychologii i pedagogice. PWN Warszawa,1960.

136. Guimaraes A., S., C., De Rose E. H. Somatotype of Brazilian student track and field athletes of 1976 // Kinantropometry II, International Series on Sport Scencies, Uniwersity Park Press, Baltimor, 1980. № 9.

137. Gorna K. Sprawnosc fizyczna dziewcz^t w wieku szkolnym i jej zwi^zki z niektorymi czynnikami pochodzenia genetycznego i uwarunkowaniami srodowiskowymi: Praca doktorska. AWF, Warszawa (maszynopis), 1983.

138. Halicka-Ambroziak H. Sport wyczynowy. 1978. - 56 s .437

139. Hall R. L. (ed) Sexual dimorfism in homo sapiens. Preager, New York,1982.

140. Halaburda D., Superlak E., Blaszczyk R., Grabowski J. Metody selekcji siatkarek do reprezentacji Polski junioröw // Sport Wyczynowy. 1989. - Nr 2.

141. Heath B.H., Carter J.E.L. A modified somatotype method // Am. J. Phys. Anthrop. 1967. - № 27. - S. 57-74.

142. Helm P., Groenlund L. A halt in the secular trend towards earlier menarche in Denmark // Acta Obstetr. et Gynecol. Scandinav. 1998. - Vol. 77. -P. 198-200.

143. Hildebrandt G., Witzenrath A. Gotowosc do wysilku i przestrojenie wegetatywne w cyklu miesi^czkowym // Sport Wyczynowy. 1970. - Nr 6.

144. Howaniec M., Kranhold I., Zaba L. Szybkosc biegowa a budowa ciala dzieci // Wych. Fiz. i Sport. 1992. - № 3.

145. Howorka E. Ginekologia. Warszawa, 1965.

146. Hulanicka B. O wplywie czynniköw psychicznych na dojrzewanie // Mat. i Prz. Antrop. 1986. - № 107.

147. Hulanicka B., Brajczewski C., Jedlinska W., Slawinska T,. Waliszko A. Duze miasto male miasto, miasto - wies. Rozwöj fizyczny dziecka w Polsce w 1988 roku // Monografie Zakladu Antropologii PAN Wroclaw, 1990.

148. Jackowski W. Zdolnosc kobiet do wysilku sportowego w czasie zaj^c narciarskich w röznych okresach cyklu miesi^czkowego // Sport narciarski w swietle badan naukowych. Warszawa, 1951.

149. Jaeger U., Bruchhaus H., Finke L., Kromeyer-Hauschild K., Zellner K.438

150. Sakularer Trend bei der Körperhöhe seit um Neolithikum // Anthrop. Anz. -1998.-Jg. 56. № 2. - S. 117-130.

151. Jaeger U. Secular trend in Germany // Secular Growth Changes in Europe / Ed.: E. Bodzsar and C. Susanne. Budapest: Eotvos Univ. Press, 1998. - P. 135-161.

152. Jagunow S. A., Starcewa L. N., Opyt izuczenia sportiwnych uspiechow zenszczin w raznyje fazy owarialno-menstrualnowo cikla // Wraczebnyj kontrol i liczebnaja fizkultur. Moskawa, 1955.

153. Janusz A., Jarosiñska A.S. Wspólzaleznosci pomi^dzy cechami morfologicznymi i motorycznymi dzieci w wieku 9-12 lat // Mat. I Prz. Antrop. 1979.-T. X. - № 96.

154. Janusz A., Jarosiñska A.S. Zwi^zki pomi^dzy sprawnosci^. fizycznq. a budowq. ciala dzieci wroclawskich w wieku pokwitania // Materialy i Prace Antropologiczne. 1981. - № 100. - S. 79-92.

155. Jedliñska W. Wplyw niektórych czynników srodowiska spolecznego na wysokosé ciala dzieci i mlodziezy w Polsce // Przegl. Antrop. Poznañ. 1985. -T. 51.-Z. 1-2.-S. 15-37.

156. Jegier A., Kozdroñ E. Metody oceny sprawnosci i wydolnosci fizycznej czlowieka // Sport dla wszystkich. -TKKF Warszawa, 1997.

157. Jonak W., Socha M., (Praca w druku): Charakterystyka antropologiczno -porównawcza mlodych plywaczek i siatkarek pod wplywem wybranych komponentów tkankowych ciala i wskaznika somatycznych.

158. Jopkiewicz A. Przejawy trendu sekularnego, a normy rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy // Auksologia, a promocja zdrowia / Red.: A. Jopkiewicz. -WSP Kielce, 1997.r

159. Jopkiewicz A., Zabrocka T. Srodowiskowe uwarunkowania poziomu rozwoju fizycznego studentów WSP w Kielcach // Auksologia, a promocja zdrowia. K. T. N., Kielce, 1997.

160. Jopkiewicz A., 1998, Zmiennosé sprawnosci fizycznej m^zczyzn oraz439genetyczne i srodowiskowe jej uwarunkowania. WSP w Kielcach.

161. Jopkiewicz A., Zariba M. Epidemiologiczne i spoleczno-ekonomiczne aspekty nadwagi u dzieci i mlodziezy szkolnej na Kielecczyznie // Auksologia a promocja zdrowia. Kielce, 2000. - T. 2.

162. Jopkiewicz A., Marko wska M. Niektóre zwi^zki wybranych cech somatycznych dzieci i mlodziezy z ich sprawnosci^. fizycznq. i wydolnoscisj. fizycznq. // Scripta Periodica. Akademia Medyczna w Bydgoszczy, 2000. -Vol. III. - Suppl. 1/2.

163. Kaczmarek M. Wplyw warunków zycia na wzrastanie i rozwój czlowieka.- UAM Poznan. 1995,

164. Kaliszewska-Drozdowska M. D. Noworodki poznanskie pod wzgl^dem antropometrycznym. Plec zeñska // Przeg. Antrop. 1965. - T. 31. - № 2.

165. Карсаевская T.B. Социальная и биологическая обусловленность изменений в физическом развитии человека. JL: Наука, 1970. - 186 с.

166. Kaulbersz J., Klimek A., Kubica R., Emmerich J. Przydatnosc niektorych wskaznikow fizjologicznych dla okreslenia dziennej rytmiki funkcji ustroju // Sympozjum „Rola rytmöw biologicznych w wychowaniu fizycznym i sporcie. Seria: Monografie. 1965. - Nr 5.

167. Keul J,. Doll E., Keppler D. Energy Metabolism of Human Muscle. -Karger. Basel., 1972.

168. Kolasa E. Туру somatyczne kobiet: Materialy i Prace Antropologiczne. -PWN Wroclaw, 1969. Nr 7. - S. 207-240.

169. Kolasa E. Wiek menarchy a budowa fizyczna studentek wroclawskich w zaleznosci od warunkow srodowiskowych: Materialy i Prace Antropologiczne. -1980. S. 99.

170. Kolodziej J. Wplyw czynnikow srodowiska spolecznego na rozwoj somatyczny i ruchowy dzieci i mlodziezy woj. Kieleckiego // Rocz. Nauk. -AWF, Krakow, 1975. T. 13.

171. Kolodziej H., Koziel S. Charakterystyka spoleczna i antropologiczna 1315 letnich chlopcow i dziewcz^t z Wroclawia i okolic // Spoleczne dystanse rozwoju fizycznego mlodziezy. AWF Warszawa, 1998. - S. 75-87.

172. Kopczynska- Sikorska J. Normy w pediatrii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa, 1996.

173. Kornafel D. Cifzar i dlugosc ciala noworodkow urodzonych w latach 1949 50 i 1970 - 71 oraz zaleznosc tych parametrow od niektorych czynnikow // Acta. Univ. - Wroclawskiego, 1974. -213 s.

174. Kornafel D. Czynniki determinuj^ce urodzeniowq. mas? ciala czlowieka. -Wyd. Univ. Wroclawskiego, 1995.

175. Kosiewicz J. Kultura fizyczna, osobowosc, wychowanie- zagadnienia metodologiczne // Studia i monografia. Warszawa, 1986.

176. Kozlowski I. Czynniki rozwoju czlowieka. PAN Warszawa, 1972.

177. Kozlowski S. Czym jest sport? // Sztandar mlodych. 1985.-№3.-S.15.17.

178. Krawczyk B., Sklad M., Majle B. Body komponens of male and female athletes representing various sports // Biol. Sport. 1995. - T. 12. - № 4. - S. 243-250.

179. Kromeyer-Hauschild K., Jaeger U. Social factors and physical growth of school children in Jena // Acta Biol. Szeged. 1997. - Vol. 42. - P.235-240.

180. Kudelski W. Zwiazki wybranych cech morfologicznych i motorycznych w procesie starzenia si§ m^zczyzn // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1989. - № 2.

181. Kuzmicki S., Charzewska J. Typy somatyczne Sheldona jako wazne kryteria selekcyjne w judo // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1987- № 2.442

182. Kwilecka M. Rytmika okresowa sprawnosci fizycznej ogólnej dziewcz^t: Dysertacja doktorska. Poznan, 1970.

183. Лутовинова Н.Ю., Уткина М.И., Чтецов В.П. Методические проблемы изучения вариаций подкожного жира // Вопросы антропологии. 1970.- Вып. 36. С. 32-54.

184. Malina R. Zmiany sekularne sprawnosci fizycznej // Wychowanie Fizyczne i Higiena szkolna. 1980. - Nr 10.

185. Malina R. Trend sekularny sprawnosci fizycznej (cz. 2) // Wychowanie Fizyczne i Higiena Szkolna. 1981. - Nr 2.

186. Malinowski A., Pawlaczyk J., La structure du corps des jeunes filles en fonction de l'apparition de la premiere menstruation // Glasnik Antropoloskog Drustva Jugoslavije. Beograd, 1969. - T. 4-5. - S. 5-14.

187. Malinowski A. Rozwój metryczny mçskiej mlodziezy licealnej Wielkopolski // Przegl^d Antrop. 1968. - T. 34. - Z. 2.

188. Malinowski A. Trend sekularny i akceleracji rozwoju dzieci poznanskich // Dziecko poznañskie. Normy i metody rozwoju fizycznego / Red.: A. Malinowski. UAM, Seria Antropologiczna. - Poznañ, 1976. - № 3.

189. Malinowski A. Trend sekularny akceleracja przegl^d zagadnieñ //444

190. Przegl^d Antropologiczny. 1977. - № 43.

191. Malinowski A. Dziecko Wielkopolskie. Poznan, 1978. Malinowski A. Norma biologiczna a rozwój somatyczny czlowieka. -IWZZ Warszawa, 1987.

192. Malinowski A., Strzalko J. Antropologia. PWN Warszawa, 1989. Malinowski A., Stolarczyk H. Ocena budowy somatycznej studentow AWF w Gdañsku // Biologia populacji ludzkich wspólczesnych i pradziejowych.- Slupsk, 1992.

193. Malinowski A., Pezacka M., Stolarczyk H. Rozwój biologiczny dzieci i mlodziezy szkolnej Wloclawka standardy, warunki bytowe i uwarunkowania srodowiskowe // Acta Universitatis Lodziensis. Folia Antropologica. - 1993. -№ 1.

194. Malinowski A., Stolarczyk H. Cechy budowy somatycznej dziewcz^t w zaleznosci od wieku menarche // Antropologia a medycyna i promocja zdrowia.- 1996. T. 2.

195. Malinowski A. Refleksje o zdrowiu i rozwoju biologicznym ludnosci w Polsce // Auksologia a promocja zdrowia / Red.: A. Jopkiewicz. Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 1997.

196. Malinowski A., Bozilow W. Podstawy antropometrii // Metody, techniki, normy. PWN Warszawa-Lódz, 1997.

197. Malinowski A., Michalska-Wichan J. Budowa somatyczna studentow wychowania fizycznego radomskiej WSI // Prace Nauk. WSP w Cz^stochowie, 1999.-Z. II.

198. Malinowski A., Skoczylas W. Uwarunkowania rozwoju somatycznego dzieci lódzkich w okresie osi^gania szkolnej dojrzalosci edukacyjnej // Wyd. Uniw. Lódzkiego, 2000.

199. Markowska M. Rozwój fizyczny i wydolnosc fizyczna uczniów koñcz^cych szkol? podstawowq. a wybór kierunku ksztalcenia. Maszynopis pracy doktorskiej obronionej w AWF w Warszawie, 1999.445

200. Мартиросов Э.Г. Соматический статус и спортивная специализация: Дис. докт. биол. наук. М., 1998. - 87 с.

201. Martin R. Lehrbuch der Anthropologic. Jena, 1928.

202. Matynia J. Szybkosc i skocznosc studentow Wyzszej Szkoly Wychowania Fizycznego w zaleznosci od lat studiow. Roczniki Naukowe WSWF Poznan, 1960.-Z. 1.

203. Merdeith H. V., Brown A. W. Stature at birth in relation to sex, birth oder, material age and stature. Typescript, 1937.

204. Michalski L. Struktura antropologiczna Polski, LTN // Acta Antr. Univ Lodzkiego. 1949.

205. Michalska-Wichan I., Malinowski A. Budowa somatyczna studentow wychowania fizycznego radomskiej WSI // Prace naukowe WSP w Cz^stochowie. Seria: Kultura fizyczna. 1999. - Z. II.

206. Miernik Z. Sprawnosc ruchowa chlopcow z miast i ze wsi w wieku 7,5, 15 lat // Roczniki Naukowe. WSWF, Krakow, 1965. - T. 4.

207. Milicerowa H. Zmiennosc cech budowy ciala pod wplywem wychowania fizycznego // Przegl. Antrop. 1951. - T. 17.

208. Milicerowa H. Klasyfikacja somatobiologiczna jako metoda pomocnicza w badaniach nad rozwojem dzieci i mlodziezy // Wychowanie Fizyczne i Sportu. 1959. - № 4.

209. Milicerowa H., Szczotka F. Age at menarche in Warsaw girls in 1965 // Hum. Biol. 1966. - № 38. - P. 199-203.

210. Milicerowa H. Budowa somatyczna jako kryterium selekcji sportowej. -AWF Warszwawa, 1974.

211. Milicer H., Skibinska A. Trend sekularny wielkosci i proporcji ciala mlodziezy akademickiej // Wychowanie Fizyczne i sport. 1974. - Т. XVIII Nr 4.

212. Milicer H. Zarys antropologii dla studiuj^cych wychowanie fizyczne / Red.: H. Milicer. Warszawa AWF, 1986.446

213. Mirkiewicz M. Analiza porownawcza sprawnosci fizycznej studentöw uczelni rzeszowskiej w roku akademickim 1980/81. Rzeszôw, 1983.

214. Mleczko M. Budowa i sprawnosc fizyczna mlodziezy akademickiej I roku studiôw w Krakowie w swietle czynnikôw srodowiska spolecznego. Roczniki Naukowe AWF Krakow, 1986. - 19 s.

215. Mleczko E. Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci Krakowskich miçdzy 7 a 14 rokiem zycia. Monografie AWF Krakow, 1991. -44 s.

216. Mleczko E. Topisz-Starzewska J. Wydolnosc tlenowa, a grubosc tkanki tluszczowej u dzieci // Auksologia, a promocja zdrowia, PAN-oddzial w Krakowie. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 2000.

217. Mleczko E. Wplyw czynnikôw spoleczno ekonomicznych na zröznicowanie poziomu rozwoju morfofimkcjonalnego i motorycznego dzieci i mlodziezy z Malopolski // Auksologia a promocja zdrowia / Red.: A. Jopkiewicz. - WSP Kielce, 2000. - T. 2.

218. Mroczynski B. Charakterystyka budowy ciala i sprawnosci fizycznej studentöw Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Bydgoszczy na tie innych populacji studenckich // Biospoleczne podstawy aktywnosci fizycznej czlowieka. WSP Bydgoszcz, 1991.

219. Mydlarski J. Drogi i bezdroza rozwoju czlowieka. Warszawa, 1951.

220. Niklas A. Stan biologiczny studentöw I roku Akademii Tech. Rolniczej w Bydgoszczy w roku akademickim 1980/81. Prace Studium WFiS Uczelni Technicznych // Zeszyty Naukowe. - Koszalin, 1982. - Nr 8.

221. Niklas A., Prôba oceny sprawnosci fizycznej studentek Akademii Tech. -Rolniczej w Bydgoszczy w latach 1970, 75, 80 // Zeszyty Naukowe ART. -Bydgoszcz, 1984.-Nr 114.

222. Nowak-Starz G. Spoleczno ekonomiczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci w wieku 0-18 lat z regionu swiçtokrzyskiego // Scripta Periodica. - Akademia Medyczna Bydgoszcz, 2000.447

223. Nowicki G. Wiek wyst^powania menarchy u dziewcz^t regionu bydgoskiego // Rocz.Nauk. AWF, Poznan, 1985. - № 32.

224. Nowicki G. Zmiany mi^dzypokoleniowe rozwoju fizycznego i sprawnosci motorycznej dzieci i mlodziezy szkolnej. Region bydgoski 1935-1991. WSP Bydgoszcz, 1996.

225. Nowicki G. Srodowisko spoleczno-wychowawcze jako czynnik róznicy wieku menarchy u dziewcz^t regionu bydgoskiego // Przegl. Antrop. Poznan. 1996.-T. IX.

226. Nowicki G. Zmiany sekularne rozwoju fizycznego chlopców w zróznicowanym srodowisku wiejskim regionu kujawsko-pomorskiego // Scripta Periodica. Akademia Medyczna w Bydgoszczy. - Bydgoszcz 2000. - Vol. III.- Cz. I.

227. Obuchowicz-Fidelus B., Marchocka M., Majk B., D^browski A., Wojczuk J., Furdal S., Lukaszewska J. Porównanie cech morfologicznych i funkcjonalnych u zawodniczek i kobiet nie uprawiaj^cych sportu // Praca i Materialy. Warszawa, 1985.

228. Olszewska E. Cechy somatyczne mlodych zawodników róznych dyscyplin sportu // Kultura Fizyczna. 2000. - S. 5-6.

229. Orlicz B. Spoleczne uwarunkowania tempa dojrzewania i sprawnosci fizycznej dziewcz^t polskich: Praca doktorska. AWF Warszawa, 1996.

230. Osiñski W., Swornowski P. Analiza przejawów dymorfizmu plciowego w obr^bie wlasciwosci motorycznych // Przegl^d Antropologiczny. 1983. - № 49.-S. 1-2.

231. Osiñski W. Zagadnienia motorycznosci czlowieka // Monografie AWF Poznañ. 1986. - Nr 66.

232. Osiñski W. Wielokierunkowe zwi^zki zdolnosci motorycznych i parametrów morfologicznych. Badania dzieci i mlodziezy wielkomiejskiej z uwzgl^dnieniem poziomu stratyfikacji spolecznej. Monografie AWF Poznañ.- 1988.-Nr 261.448

233. Osinski W. Teoria wychowania fizycznego. AWF Poznan, 1990. - Nr23.

234. Osinski W. Zagadnienia motorycznosci czlowieka. AWF Poznan, 1991.

235. Osinski W. Motorycznosc czlowieka jej struktura, zmiennosc i uwarunkowania. - AWF Poznan, 1993.

236. Osinski W., Biernacki J. Sprawnosc fizyczna dzieci poznanskich na tie rowiesnikow z wybranych krajow europejskich // Wych. Fiz. i Sport. 1993. -Nr 1.

237. Osinski W., Kusy K. Plec jako element okreslaj^cy post^powanie w wychowaniu fizycznym i sporcie // Problemy dymorfizmu plciowego w sporcie. AWF Katowice, 1994.

238. Osinski W. Zarys teorii wychowania fizycznego. Seria: Podr^czniki. -AWF Poznan, 1996. Nr 47.

239. Osinski W. Antropomotoryka. Poznan, 2000.

240. Panek S. Sekularne przyspieszenie tempa wzrastania i rozwoju organizmu czlowieka // Roczniki Naukowe. WSWF Krakow, 1967. - T. VI.

241. Panek S. Zmiany sekularne i procesy inwolucyjne w wysokosci ciala (na przykladzie wsi Lutcza w woj. rzeszowskim) // Materialy i Prace Antrop. -1978.-Nr 95.

242. Panek S., Bochenska Z., Chrzanowska M. Zmiany sekularne w rozwoju dzieci i mlodziezy Nowej Huty // Materialy i Prace Antrop. 1979. - Nr 97.

243. Pasquet P., Biyong A.M., Rikong-Adie H., Befidi-Mengue R., Garba M.T., Froment A. Age at menarche and urbanization in Cameroon: current status and secular trend // Ann. Hum. Biol. 1999. - Vol. 26. - № 1. - P. 89-97.

244. Peplawski A. Zmiany czasowe w poziomie rozwoju fizycznego studentek Akademii Medycznej w Lublinie w latach 1986-1996 // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1990. - T. XXXIV. - Nr 1.

245. Piasecki E. Zarys teorii wychowania fizycznego. Lwow: Zaklad Narodowy im Ossolinskich, 1935.449

246. Piasecki E., Panek S. Czynniki rôznicuj^ce rozwôj fizyczny mlodziezy nowohuckiej I I Mat. i Pr. Antrop. 1982. - Nr 102.

247. Piasecki E. Ciçzar ciala noworodkôw polskich // Materialy i Prace Antrop. 1983.-Nr 104.

248. Piechaczek H., Laska-Mierzejewska T., Skibinska A. Trend sekularny wielkosci ciala studentow Politechniki Warszawskiej // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1986. - T. XXX. - Z. 4.

249. Piechaczek H., Lewandowski J., Orlicz B. Zmiany w budowie ciala mlodziezy akadmickiej Politechniki Warszawskiej w okresie w okresie 35 lat // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1996. - T. XL. - Z. 3.

250. Piechaczek H., Lewandowska J. Wiek menarche i budowa ciala dziewcz^t z warszawskich szkol sportowych // Wychowanie Fizyczne i Sport. 1996. - № 1.

251. Pietraszewska J. Zroznicowanie morfologiczne zawodnikow rôznych dyscyplin sportowych // Studia i Monografie. AWF we Wroclawiu, 1998. -№54.

252. Pietraszewska J. Budowa somatyczna i sklad tkankowy mlodych sportowcôw. Zielona Gora, 2001.

253. Piliez S. Proba oceny rozwoju fizycznego czlowieka i sprawnosci fizycznej studentow Politechniki Warszawskiej w ci^gu dwôch lat studiow. -Warszawa, 1960.

254. Piliez S. Metody oceny sprawnosci fizycznej studentow // Wych. Fiz. i Sport. 1963.-№4.

255. Piliez S. Rozwôj cech motorycznych w zaleznosci od wieku rozwojowego // Kultura Fizyczna. 1971. - № 4.

256. Piliez S. Miçdzynarodowy test sprawnosci fizycznej studentow. -Warszawa, 1971.

257. Piliez S. Sprawnosc fizyczna studentow Politechniki Warszawskiej w roku 1954 // Kultura fizyczna. 1973. - Nr 10.450

258. Pilicz S. Kierunki zmian w rozwoju fizycznym i sprawnosci fizycznej studentow i studentek Politechniki Warszawskiej // Kultura fizyczna studentow w okresie transformacji szkolnictwa wyzszego w Polsce. Politechnika Warszawska, 2000.

259. Pocholenczuk J. Т., Swiecznikowa N., W. Sowriemiennyj zenskij sport. -Zdrowa'ja.Kiew, 1987.

260. Popczyk A. Wiek menarche w regionie Warmii i Mazur z uwzgl^dnieniem oddzialywan zmiennych srodowiska spoleczno-rodzinnego i nalogu nikotynowego rodzicow: Praca doktorska. Uniwersytet Wroclawski, 1990.

261. Poplawska H., Sklad M., Saczuk J., Zieniewicz A. Wiek menarchy dziewcz^t wiejskich. Uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy wiejskiej // Rocznik Naukowy. 1999. - Т. VI. - Supl. - Nr 1.

262. Poplawska H., Sklad M., Zieniewicz A., Saczuk J. Zmiany w tempie dojrzewania biologicznego dziewcz^t i chlopcow wiejskich na podstawie metody Tannera // Scripta Periodica 2000. № 2.

263. Power Ch., Manor O., Fox J. Health and Class: the Early Years. London: Champand Hall, 1991.

264. Powolny L. Specjalny program szkolenia a rytm sezonowy w lekkiej atletyce // Monogrfie. AWF Poznan, 1973. - Nr 51.

265. Powolny L. Proba uj^cia okresow w rytmie sezonowym biegow srednich: VI Sympozjum „Rola rytmow biologicznych w wychowaniu fizycznym i sporcie". AWF Poznan, 1976. - Nr 75.

266. Пурунджан A.JL О характере различий в морфологии подкожного жира в мужской и женской группах // Вопросы антропологии 1976. -Вып. 52.-С. 94-100.

267. Przew^da R. Uwarunkowania poziomu sprawnosci fizycznej polskiej mlodziezy szkolnej. AWF, Warszawa, 1985.

268. Przew^da R. Sprawnosc fizyczna mlodziezy, jej przemiany i uwarunkowania oraz zwiqzane z ni^ dylematy wspólczesnego wychowania fizycznego // Motorycznosc dzieci i mlodziezy. AWF, Katowice, 1986. - Cz. II.

269. Przew^da R. Przyczyny i skutki niskiej sprawnosci dzieci i mlodziezy. -WFiHS, 1988.-Nr 1.

270. Przew^da R. O spolecznych uwarunkowaniach sprawnosci fizycznej // Biuletyn Pan Nauka Polska. 1992. - S. 49-60.r

271. Przew^da R. Srodowiskowe uwarunkowania motorycznosci czlowieka // Motorycznosc czlowieka, jej struktura, zmiennosc i uwarunkowania / Red.: W. Osiñskiego. AWF Poznañ, 1994.

272. Przew^da R. Zdrowie i sprawnosc motoryczna w kulturze fizycznej dzieci i mlodziezy // Zdrowie i sprawnosc motoryczna / Red.: M Zawada. -Bydgoszcz, 1999.

273. Przew^da R. Pokoleniowe zmiany sprawnosci fizycznej polskiej mlodziezy w ostatnim dwudziestoleciu // Scripta Periodica. Akademia Medyczna w Bydgoszczy, 2000. - Nr 2.

274. Queraux P.R.G. Menstruation et exercices physinques. Bordaux, 1963. Raczek J. Rozwój wytrzymalosci dzieci i mlodziezy. - SiT Warszawa,1981.

275. Raczek J. Szkoleni mlodziezy w systemie sportu wyczynowego. AWF4521. Katowice, 1986.

276. Raczek J. Problem skutecznosci obci^zeñ w lekcji wychowania fizycznego // Lekcja wychowania fizycznego. WSP w Kielcach, 1986.

277. Raczek J. Niepokoj^cy spadek sprawnosci. WFiHS, 1986. - Nr 8.

278. Raczek J. Uwarunkowania rozwoj owe szkolenia sportowego dzieci i mlodziezy. AWF Katowice, 1987.

279. Raczek J. Koncepcja strukturalizacji i klasyfikacji motorycznosci czlowieka. // Motorycznosc czlowieka jej struktura, zwinnosc i uwarunkowania / Red.: W. Osiñski. AWF Poznañ, 1993.

280. Rewers D. Rytm sezonowy wahañ dobowych wybranych cech sprawnosci fizycznej w zespole chlopców // Rocz. Nauk. WSWF Poznan, 1974. - Z. 23.

281. Rodziewicz-Gruhn J., Pyzik M., Rak J., Baczyñski W., Zuch H. Analiza sprawnosci fizycznej studentek pierwszego roku Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Cz^stochowie / Aktywnosc ruchowa ludzi w róznym wieku. Uniwersytet Szczecinski. Szczecin, 1996.

282. Rodziewicz-Gruhn J., Pyzik M. Wysokosc, masa ciala i wiek pierwszej miesi^czki studentek WSP w Cz^stochowie // Uwarunkowania rozwoju, sprawnosci i zdrowia. 1999.

283. Rodziewicz-Gruhn J. Stan rozwoju fizycznego studentek Pedagogiki WSP w Cz^stochowie w swietle badañ realizowanych w 1998 roku // Prace naukowe453

284. WSP w Cz^stochowie. Seria: Kultura Fizyczna / Red.: J Rodziewicz-Gruhn, E Malolepszy. WSP w Cz^stochowie, - 2000. - Z. III.

285. Rodziewicz-Gruhn J. Spoleczno ekonomiczne uwarunkowanie wysokosci, masy ciala i wieku I miesi^czki dziewcz^t miejskich i wiejskich w regionie cz^stochowskim. - 2000.

286. Rogucka E., Bielicki T. Social contrast in the incedence of obesity amona adult large-city dvellers in Poland in 1986 and 1996. PAN Wroclaw, 1998.

287. Romanow I. i in. Biologiczeskije ritmy // Problemy kosmiczeskiej bi-ologii. Moskwa, 1980. - T. 4.

288. Roslak M. Stan rozwoju fizycznego studentek nauczania pocz^tkowego Uniwersytetu Lödzkiego w roku akademickim 1991/1992 // Auksologia a promocja zdrowia / Red.: A. Jopkiewicz. Kielecki Towarzystwo Naukowe, 1997.

289. Roslak M. Oddzialywanie wybranych czynnikow srodowiskowych na rozwöj fizyczny Lodzian w wieku 7 19 lat // Auksologia a promocja zdrowia. - Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 2000. - T. 2.

290. Roznowski F., Niciejewska M., Zaworski B. Kolejnosc urodzenia a rozwöj fizyczny dzieci pomorskich. Biologia populacji ludzkich wspölczesnych i pradziejowych. WSP Slupsk, 1992.

291. Rougier i Linquette. Menstruation and physical exercise Presse Medicale 70, 1921-1923. - 1962.

292. Runge H. Miesi^czkowanie a cwiczenia cielesne // Przegl^d Sportowo Lekarski.- 1929.-№2-5.

293. Ryan A. J., Allman F. Jr. Sport medicine // Academic. Press. New York,1974.

294. Schoppe C. Menstruacja a sport // Przegl^d Sportowo Lekarski. 1929.2.

295. Sidorowicz W. Zarys metodyki badan i poradnictwa sportowo-lekarskiego. Warszawa, 1966.454

296. Skibiñska A. Dymorfizm cech somatycznych mlodziezy dojrzalej // Mat. Prace Antrop. Wroclaw, 1980.

297. Skibiñska A., Laska-Mierzejewska T. Wplyw éwiczeñ fizycznych na dystrybucjç tkanki tluszczowej // Wychowanie Fizyczne i Sportu. 1982. - № 1.

298. Skierska E. Wysilek fizyczny jako czynnik dysfimkcji ukladu rozrodczego kobiet. Akademia Wychowania Fizycznego, Studia i Monografie, Warszawa, 1998.

299. Sklad M. Rozwój fizyczny i motoryczny blizniqt // Materialy i Prace Antropologiczne. 1973. - № 85. - S. 3-92.

300. Sklad M, Krawczyk B, Maile B. Body build factors and body componenets in greco roman and free - style wrestlers // Biology of Sport. -1995.-№2.

301. Sklad M, Wilczewski A. Wybrane wskazniki rozwoju biologicznego dziewczqt i chlopców wiejskich z Podlasia (wyniki i materialy) / Red.: M. Sklad. IWFiS w Bialej Podlaskiej, 2000.

302. Sozañski H. Sprawnosc fizyczna w teorii i praktyce sportu // Sport Wyczynowy. 1975. - № 12.

303. Starosta W. Sport dla kobiety, czy kobieta dla sportu? // Problemy dymorfizmu plciowego w sporcie. AWF Katowice, PTNKF, 1995.

304. Statistica. Pakiet statystyczny, Wersja Polska, StatSoft Polska, Kraków,1997.

305. Sterkowicz K., Sterkowicz S. Ksztaltowanie sprawnosci motorycznej studentek uprawiaj^cych aerobic // Materialy pokonferencyjne III Miçdzynarodowej konferencji naukowej. Problemy dymorfizmu plciowego w sporcie. AWF Katowice, 1996.

306. Stefanicka E. Zwi^zki miçdzy somatotypem a okreslonymi parametrami fizjologicznymi chlopców w okresie dojrzewania. Rozprawy Naukowe AWF we Wroclawiu, 1984. - 18 s.

307. Stolarczyk H., Lorkiewicz W., 1993, Wysokosc ciala ludnosci terytorium455

308. Polski od neplitu do wspólczesnosci, Misallanea archaelogica Thaddaeo Malinowski de dicata., Slupsk -Poznan.

309. Stolarczyk H. Spoleczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i mlodziezy szkolnej w Lodzi. Lódz: Wyd. Uniwersytetu Lódzkiego, 1995. -123 s.

310. Sykut M. Sprawnosc fizyczna kobiet w róznych fazach cyklu menstruacyjnego w swietle literatury// Sport Wyczynowy. 1970. - Nr 6.

311. Sykut M. Ocena wydolnosci i sprawnosci fizycznej oraz analiza wyników sportowych zawodniczek w swietle cyklu menstruacyjnego // Wych. Fiz.i Sport. 1973.-Nr4.

312. Sylwanowicz W., Michalik A., Ramotowski W. Anatomía i fizjologia czlowieka. Warszawa, 1980.

313. Szafarkiewicz M. Wplyw przerwy wakacyjnej na ruchomosc kr^goslupa w plaszczyznie strzalkowej u studentek WSWF w Poznaniu // Roczniki Naukowe. WSWF Poznan, 1964. - Z. 9.

314. Szarski. Mechanizmy ewolucji. Wyd. II. Warszawa, 1976. S. 144.

315. Szczotka F. Elementarne metody statystyki i ich zastosowanie w ramach wychowania fizycznego. Warszawa, 1976.

316. Szklarska A., Welon Z. Porównanie wplywu czynników spolecznych na realizacje dwóch potencjalów biologicznych: wzrostowego mlodziezy oraz rozrodczego rodzin w Polsce // Przegl^d Antrop. Poznan, 1996. - T. 59.

317. Szklarska A. Spoleczne róznice w sprawnosci fizycznej dzieci i mlodziezy w Polsce. Zakladu Antropologii PAN Wroclaw, 1998. - Nr 17.

318. Szmigielski S. Chronobiologia. Rytmy biologiczne czlowieka. -Warszawa, 1974.

319. Szopa J., Mleczko E., Cempli I. Zmiennosc oraz genetyczne i srodowiskowe uwarunkowania podstawowych cech psychosomatycznych i fizjologicznych w populacji wielkomiejskiej w przedziale wieku 7-62 lata // Wyd. Monogr. AWF Kraków, 1985. Nr 25.456

320. Szopa J. Zmiennosc ontogenetyczna, zroznicowanie srodowiskowe oraz genetyczne uwarunkowania rozwoju komponentow ciala w populacji wielkomiejskiej w przedziale wieku 7-62 lata. // Wyd. Monogr. AWF Krakow, 1985.-Nr.22.

321. Szopa J. Genetyka w wychowaniu fizycznym i sporcie wybrane zagadnienia metodologiczne. - WFiS, 1986. - Nr 2.

322. Szopa J. Zarys antropomotoryki. Skrypt AWF Krakow, 1992. - Nr 117.

323. Szopa I. Raz jeszcze o strukturze motorycznosci proba syntezy // Antropomotoryka, 1993. - № 10. - S. 217-227.

324. Szopa J., Mleczko E., Zak S. Podstawy antropomotoryki. PWN Warszawa-Krakow, 1996.

325. Szopa J., Mleczko E., Zak S. Podstawy antropomotoryki. PWN Warszawa - Krakowm, 1999.

326. Szymanski T. Charakterystyka porownawcza rozwoju sprawnosci fizycznej studentek Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Bydgoszczy w roku 1975, 80, 85 // Biospoleczne podstawy aktywnosci fizycznej czlowieka. WSP Bydgoszcz, 1991.

327. Szymanski T. Ocean sprawnosci fizycznej studentek I roku Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Bydgoszczy w latach 1986,1990,1995. Poznan, 1997.

328. Szymanski T. Poziom rozwoju i sprawnosci motorycznej studentek rozpoczynaj^cych studia w WSP w Bydgoszczy w latach 1975-1995 // Wychowanie fizyczne i sport w badaniach naukowych / Red.: E. Wachowskiego i K. Pietrusika. AWF Poznan, 1998.

329. Szymanski T. Charakterystyka porownawcza wybranych cech morfologicznych studentow WSP w Bydgoszczy. 2000.

330. Sikora P. Dojrzewanie dziewcz^t na terenach Polski w ci^gu 80 lat // Mat. i Prace Antrop. 1990. - 110 s.r

331. Sl^zynski J. Cechy somatyczne, sprawnosc fizyczna i gibkosc kr^goslupa studentow AWF. Seria: z warsztatow badawczych. AWF Warszawa, 1991.457

332. Sniadecki J. O fizycznym wychowaniu dzieci, Nakladem A. Assa, Wilno.1856.

333. Tanner J.M. Rozwoj w okresie pokwitania. PZWL Warszawa, 1963.

334. Tanner S.M. A history of the study of human growth. Cambridge: Cambridge University Press, 1981.

335. Tatarczuk J. Rytmika sezonowa wybranych cech somatycznych i motorycznych na przestrzeni roku akademickiego 1978/1980 wsrod studentek WSP w Zielonej Gorze // Prace Studiow wychowania Fizycznego i Sportu Uczelni Technicznych. Koszalin, 1983 a. - Z. 9.

336. Tatarczuk J. Wplyw przerwy wakacyjnej na wybrane cechy sprawnosci fizycznej studentek w cyklu trzyletnich obserwacji // Kultura Fizyczna Mlodziezy Akademickiej, Zeszyty Naukowe TN Rzeszow, 1985. Nr 11. -Seria 2.

337. Tatarczuk J. Zmiany roczne zmiennosci sezonowej wybranych cech ogolnej sprawnosci fizycznej studentek // Zeszyty Naukowe. WSI Koszalin, 1987. -№11.

338. Tatarczuk J. Zmiany roczne zmiennosci sezonowej wybranych cech ogolnej sprawnosci fizycznej studentek // Przyrodnicze podstawy wychowania fizycznego i sportu w uczelniach technicznych. WSI Koszalin, 1987.

339. Tatarczuk J., 1991, Rytmika wybranych cech somatycznych i motorycznych studentek w okresie czteroletnich studiow.

340. Tatarczuk J. Okresowa zmiennosc wybranych cech morfologicznych i motorycznych studentek WSP. Zielona Gora, 1993.

341. Tatarczuk J. Variability of motor features against menstrual cycle within one year of observation // Pohyba a zdarovi. Olomouc: Palacky University in Olomouc, 1999. - S. 506-510.

342. Tatarczuk J. Age of menarche students at the WSP University in Zielona Gora as affected by wocjal factors and body build // Diagnostika Pohyboweho Systemu. Olomouci, 2000. - S. 179-183.458

343. Tatarczuk J. Charakterystyka morfologiczna mlodziezy akademickiej WSP w Rzeszowie w swietle czynnikôw spolecznych // Polacy u progu XXI wieku. Witalnosc, zdrowie, dlugosc zycia. Warszawa, 2000. - S. 59-66.

344. Tatarczuk J., Asienkiewicz R. Sezonowy rozklad wynikôw 15-16 letnich biegaczy z regionu zelonogôrskiego w latach 1991-1995 // Sport dzieci i mlodziezy na przelomie wiekôw / Red.: J. Burgier. AWF Biala Podlaska, 2000. - S. 223-226.

345. Tatarczuk J. Grubosc tkanki tluszczowej u mlodziezy akademickiej ksztalc^cej siç w Wyzszej Szkole Pedagogicznej w Rzeszowie. WSP Rzeszôw, 2000. - T. IV. - Z. 3. - S. 163-171.

346. Tatarczuk J. Charakterystyka struktury somatycznej i typologicznej sluchaczy I roku kierunku Pedagogiki i Wychowania Fizycznego Wyzszej Szkoly Pedagogicznej w Rzeszowie.: Ppraca w druku Konferencja Naukowa w Zielonej Gôrze 2000 r. 2000.

347. Tatarczuk J. Charakterystyka porôwnawcza struktury somatycznej i typologicznej sluchaczy I roku kierunku Pedagogika i Wychowanie Fizyczne. WSP w Rzeszowie (praca w druku). 2000.

348. Tatoñ J. Otylosé. PZWL Warszawa, 1985.

349. Titkow A. Rodzina, wyksztalcenie, zdrowy dorn: Materialy z konferencji pt. „Zdrowy Dom". Warszawa, 23-24 wrzesnia, 1994.

350. Trzesniowski R. Rozwój fizyczny i sprawnosc fizyczna mlodziezy polskiej //Nasza ksi^garnia. Warszawa, 1961.

351. Trzesniowski R. Miernik sprawnosci fizycznej. PZWSz Warszawa,1963.

352. Trzesniowski R. O rozwoju fizycznym i sprawnosci fizycznej dzieci i mlodziezy w Polsce oraz niektórych konsekwencjach día jej wychowania // Kultura Fizyczna. 1982. - Nr 1 -3.

353. Trzesniowski R. Rozwój fizyczny i sprawnosc fizyczna mlodziezy szkolnej w Polsce. AWF Katowice, 1990.

354. Verbrugge L. M. Gender and Health: An update on hypotheses and evidence //1. Health Soc. Beh. -1985. № 26. - S. 156-182.

355. Voigt M., Eggers H., Jahrig E. Neugeboren Perzentilwerte fur die DDR - 1985 // Zent Gyn. - 1988. - № 110.

356. Wachowski E., Strzelczyk R., Osiñski W. Pomiar cech sprawnosci motorycznej osobników uprawiaj^cych sport. Monografie AWF Poznañ, 1987.-Nr. 238.

357. Waliszko A., Hulanicka B., Bielicki T. Spoleczne zróznicowanie wieku menarchy dziewczqt na Górnym Slqsku w 1981 roku // Przeg. Antrop. 1987. -№53.

358. Waliszko A., Wich J. Zmiany wieku menarchy dziewcz^t wroclawskich w dwudziestoleciu 1966-1987 //Mat. i Prac. Antrop. 1990. - № 111.

359. Wanke A. Zagadnienia typów somatycznych // Przegl. Antrop. 1954. -T.XX.-S. 64-104.

360. Wawrzyniak G. Normy wybranych cech somatycznych kandydatów na studia wychowania fizycznego // Skrypty. AWF Poznañ, 1999. - Nr 134.

361. Wieliñski D. Dymorfizm plciowy w komponentach ciala // Problemy460dymorfizmu plciowego w sporcie. Katowice, 1995. - Cz. 2.

362. Wilczewski A. Srodowiskowe uwarunkowania wieku menarche dziewcz%t ze wschodnich regionow Polski // Scripta Periodica. AM Bydgoszcz 2000-Rok III. - № 2.

363. Withers R. T., Craig N. P., Norton K. J. Somatotypes of South Australian male athletes // Human Biology. 1986. - № 3.

364. Withers R. T., Whittingham N. O., Norton K. I., Dutton M. Sometypes of South Australian female games players // Human Biology. 1987. - № 4.

365. Wisniewska-Roszkowska K. Wptyw cyklu miesi%czkowego na ustroj kobiety // Pol.Arch.Med.Wewn. 1958. - № 28.

366. Weinert-Droszcz M., Droszcz W. Sport kobiecy z lekarskiego punktu widzenia // Sport Wyczynowy. 1966. - Nr 5.

367. Welon Z. Funkcjonalna specyfika typow somatycznych u dzieci // Przeg. Antrop. 1988.-№52.

368. Welon Z. Biologiczna charakterystyka 18-letnich chlopcow z warstw inteligenckiej i robotniczej // Wych. Fiz. Sport. 1991. - № 35.

369. Welon Z. Biologiczna charakterystyka 18-letnich chlopcow z warstw inteligenckich i robotniczych // Wych.Fiz.Sport. 1991. - № 35 (2).

370. Welon Z., Charzewski I., Przew^da R. Kondycja biologiczna poborowych z roznych warstw spolecznych w 1995 roku // Wych. Fiz. i Sport. 1997. - № 1-2.-S. 75-80.

371. Wojtyna J, Rodzieiwcz-Gruhn J. Charakterystyka somatyczna kandydatow na kierunek Pedagogika z Wychowaniem Fizycznym w WSP w Cz^stochowie // Uwarunkowania rozwoju sprawnosci i zdrowia. WSP Cz^stochowa, 1999.

372. Wolanski N. Rozwoj biologiczny czlowieka. PWN Warszawa, 1970.

373. Wolanski N. Czynniki rozwoju czlowieka / Red.: N. Wolanski). PWN Warszawa, 1972.

374. Wolanski N., Zekonski Z. Warunki spoleczno-bytowe jako czynniki461rozwoju czlowieka // Czynniki rozwoju czlowieka / Red.: N. Wolanski. PWN Warszawa, 1972.

375. Wolanski N. Metody kontroli i normy rozwoju dzieci i mlodziezy. -Warszawa, 1975.

376. Wolanski N., Parizkova I. Sprawnosc fizyczna a rozwoj czlowieka. -SiT. Warszawa, 1976.

377. Wolanski N. Rozwoj biologiczny czlowieka. Warszawa, 1983.

378. Wolanski N. Rozwoj biologiczny czlowieka. PWN Warszawa, 1985.

379. Wolanski N. Czynniki rozwoju czlowieka. Wst^p do ekologii czlowieka. Wydanie III. PWN Warszawa, 1987.

380. Wolanski N. Przemiany mi^dzypokoleniowe, mikroewolucja czy dlugotrwale fluktuacje przystosowawcze fakty i opinie // Przegl^d Antropologiczny. - 1987. - № 53.

381. Wolanski N. Czynniki i mechanizmy przemian mi^dzypokoleniowych czlowieka // Przeg. Antrop. Poznan, 1990 - Cz. II. - T. LIV. - S. 1-2.

382. Wolanski N. Zagadnienia normalnosci i prawidlowosci w rozwoju dziecka // Zeszyty Naukowe. AWF, Krakow, 1994. - № 68. - S. 7-19.

383. Wojtowicz M. Tendencje przemian struktury somatycznej na studia i wychowania fizycznego z Gorzowa Wielkopolskiego // Antropologia i jej miejsce wsrod nauk о czlowieku. Seria: Antropologia. UAM w Poznaniu, 1991.

384. Wroczynski R. Pedagogika spoleczna. PWN Warszawa, 1985.

385. Wyznikiewicz Z., Papierowski Z., Sunma H. Wplyw cyklu menstruacyjnego na wyniki w testach sily, szybkosci i wydolnosci // Wych. Fiz. i Sportu. 1972. - № 4.

386. Ulatowski T. Teoria i metodyka sportu. SiT Warszawa, 1971.

387. Zaciorski W.M. Ksztalcenie cech motorycznych sportowca. SiT Warszawa, 1970.

388. Задорожная JI.В. Влияние социально-экономических факторов на морфо-функциональные характеристики детей и подростков: Дис. канд.462биол. наук. M., 1998. - 101 с.

389. Zieniewicz A., Sklad M., Poplawska H., Saczuk J. Poziom wybranych cech somatycznych oraz motoryka dziewcz^t о zrôznicowanym stopniu otluszczenia. Instytut Wychowania Fizycznego i Sportu w Bialej Podlaskiej, Rocznik Naukowy, 1999. T. VI.

390. Ziôlkowska-Lajp E. Z badan poziomu dymorficznosci wybranych cech morfologicznych i sprawnosci fizycznej // Problemy dymorfizmu plciowego w sporcie. AWF Katowice, 1995. - Cz.2.

391. Ziölkowska-Lajp E. Studia tendencji przemian cech morfologicznych. Uwarunkowania i skutki w swietle badan wieloletnich. AWF w Poznaniu Séria: Monografie, 1999. - Nr 336.

392. Zawadzka B. Uwarunkowania stanu zdrowia dzieci 9-letnich przez niektôre czynniki srodowiska rodzinnego // Auksologia a promocja zdrowia / Red. A. Jopkiewicz. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce, 1997.

393. Zak S. Ksztaltowanie siç sprawnosci fizycznej mlodziezy szkolnej z makroregionu Polski poludniowej z uwzglçdnieniem podstawowych cech morfologicznych i pochodzenia spolecznego. AWF, Krakow (praca doktorska), 1978.

394. Zak S, Zagôrski B. Profit sprawnosci fizycznej mlodziezy szkolnej w wieku 12 -18 lat z makroregionu poludniowo wschodniego z uwzglçdnieniem pochodzenia spolecznego. - AWF, Krakow, 1981. - T. 18.

395. Zak S. Czynniki wieku morfologicznego w zrôznicowaniu sprawnosci fizycznej 11-12 letnich dziewczqt i chlopcôw // Wych. Fiz. I Sport. 1987. - № 3.

396. Zekonski Z., Wolanski N. Warunki spoleczno bytowe jako czynniki rozwoju czlowieka // Czynniki rozwoju czlowieka. Wstçp do ekologii czlowieka / Red.: N. Wolanski. - PWN, Warszawa, 1987.

397. Zownowataja O. D. Puis cisnienia tçtniczego о oddychania u kobiet sportsmenek w rôznych fazach cyklu owulacyjno-menstruacyjnego // Teorja i Praktika Fiz. Kult. 1962. - № 9.